Οί σχεδιαστές τών κηπουπόλεων
Δρ. Κοινωνιολογίας Παντείου Παν/μίου, τ. Έπιστημ.συνεργάτης Παν/μίου Άθηνών Ίατρική Σχολή
Ό υπερσυγκεντρωτισμός καί η συσσώρευση που παρατηρήθηκε στίς αρχές τού 19ου αιώνα στα μεγάλα αστικά κέντρα, οδήγησε στην ανάπτυξη νέων ιδεών και κινημάτων, πού αφορούσαν την οικιστική πολιτική καί τον επαναπροσδιορισμό τής έννοιας τής κοινωνικής οργάνωσης.
Ή Βιομηχανική Έπανάσταση, η αστικοποίηση, η κυριαρχία της νεοσύστατης αστικής τάξης, ο Α΄Παγκόσμιος Πόλεμος έφεραν στο προσκήνιο νέες πρακτικές γιά το σχεδιασμό τών πόλεων, με κοινωνική οπτική, πού προέκυψαν από τήν αμφισβήτηση τών παγιωμένων μοντέλων αστικής ανάπτυξης.
Έμφανίστηκαν νέες απόψεις για το ρόλο τού Κράτους, το δικαίωμα στην κοινωνική κατοικία, το χειρισμό των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας γής, με ευρύτερη προοπτική τη μετάβαση πρός κοινωνικότερες μορφές διαχείρισης τής εξουσίας.
Σύμφωνα με αυτά τα όράματα, δημιουργήθηκαν νέες, αυτάρκεις πόλεις, με δυνατότητα κατοικίας, εργασίας, περίθαλψης και αναψυχής.
Οί νέες πόλεις προσέφεραν ευκαιρίες για ένα νέο τρόπο ζωής στους κατοίκους τους, αλλά συγχρόνως και μία δυνατότητα εφαρμογής μοντέρνων αρχών σχεδιασμού.
Οι νέες πόλεις προγραμματίστηκαν σαν κοινότητες, οικονομικά, κοινωνικά καί φυλετικά ολοκληρωμένες, με τή δημιουργία μιας ολοκληρωμένης κοινότητας όλων των τάξεων.
Τέτοιοι νέοι, πρότυποι οικισμοί, εμφανίστηκαν τόν 19ον αιώνα στην Άγγλία.
Ή εξαθλίωση τής εργατικής τάξης στήν Άγγλία, οδήγησε κάποιους βιομήχανους, άλλους από φιλανθρωπικά κίνητρα υποκινούμενους και άλλους από σοσιαλιστικούς οραματισμούς, να εξαλείψουν την κοινωνική ανισότητα, με το να δημιουργήσουν μοντέλα βιομηχανικών χωριών. Μια φυσική δομή κοινότητας πού αγκάλιαζε τίς συλλογικές λειτουργίες ήταν αυτοδιοικούμενοι οικισμοί με κοινή ιδιοκτησία καί συλλογική ενότητα.
Μέσα σ΄αυτούς τούς οικισμούς, οι εργαζόμενοι αποκτούσαν την πολιτική καί κοινωνική τους σπουδαιότητα.
Ή συλλογική ζωή πραγματοποιείτο στις βιβλιοθήκες, στις αίθουσες μελέτης, στους κοινόχρηστους χώρους, στις αίθουσες γεύματος, στα καταστήματα εργασίας, στα οικοδομικά τετράγωνα κατοικίας, όπου η εργασία, η εκπαίδευση, η συμμετοχή στα κοινά, η υγεία καί άλλες μορφές κοινωνικών εξυπηρετήσεων ολοκλήρωναν τό μοντέλο τής υφιστάμενης κοινότητας.
Ο Owen, o Fourier, o Bentham, o Godin, o Salt, o Buckingham, o Marshall, συγκαταλλέγονται σ΄αυτούς τους ουτοπιστές σοσιαλιστές, πού αρκετοί από αυτούς υπήρξαν εργοστασιάρχες.
Ένας πρότυπος οικισμός ήταν τού J.Buchingham. Πρόκειται για μία πόλη 10.000 κατοίκων, που ονομάστηκε Victoria καί αναφερόταν σε όλες τίς τάξεις. Είχε βιβλιοθήκες, μουσεία, σχολεία, αίθουσες για κονσέρτα, αίθουσες για φαγητό, λουτρά, βρύσες, δημόσια κτίρια κ.ά. Στηριζόταν στις αρχές τής κοινοκτημοσύνης, τής αυτοδιοίκησης καί τής κοινής εκμετάλλευσης τών μέσων παραγωγής.
Ο Άγγλος E. Howard, έχοντας σαν βάση το σχεδιασμό αυτών τών οικισμών, εισήγαγε τόν όρο garden city (κηπούπολη).
Ή κηπούπολη αντιπροσώπευε το μοντέλο αστικής ανάπτυξης, που συνδύαζε τη ζωή στην πόλη και στην ύπαιθρο.
Οι κηπουπόλεις, κατά τόν Howard, ήταν διοικητικές μονάδες αυτόνομες, με κοινόχρηστα πάρκα και χώρους πρασίνου, με κήπους στις κατοικίες, περιβεβλημένες από μία πλατιά ζώνη πρασίνου, πού χρησίμευε για αγροτική καλλιέργεια. Συνδύαζαν δηλαδή κατοικία καί εργασία. Τέτοιος οικισμός ήταν η κηπούπολη στο Long Island, στίς ΗΠΑ.
Το νέο είδος πόλης που πρότεινε, εξασφάλιζε στούς κατοίκους της, καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, δυνατότητες απασχόλησης και εφαρμογής νέων κοινωνικών και οικονομικών αντιλήψεων.
Συνδύαζε τίς οικονομικές διευκολύνσεις τής πόλης με τα βιολογικά, φυσικά πλεονεκτήματα τής εξοχής. Μιά πόλη οργανωμένη, που παρείχε όλες τίς εξυπηρετήσεις μιάς αστικής κοινότητας.
Οι κοινότητες αυτές θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν πόλεις με ζώνες πρασίνου. Οι ζώνες αυτές εξέφραζαν τήν ενότητα πόλης-υπαίθρου, που σχεδιάστηκαν όχι για να διατηρείται η επαφή με τήν φύση, αλλά για να εμποδιστούν άλλες αστικές κοινότητες να προσκολληθούν.
Ο Howard, τονίζοντας τη σημασία τής κοινωνικής δομής τής πόλης, πίστευε ότι η ανάπτυξη τής κοινότητας, πρέπει να βρίσκεται στα χέρια τής τοπικής αυτοδιοίκησης, γιατί όπως έλεγε, τα καλύτερα αποτελέσματα μπορούν να επιτευχθούν, μόνον όταν η αυτοδιοίκηση έχει τη δύναμη να συγκεντρώσει, να κρατήσει τη γή, να σχεδιάσει καί να κτίσει τήν πόλη. Έτσι με την απόδοση τών μέσων παραγωγής στην τοπική αυτοδιοίκηση, εξασφαλίζεται το συμφέρον τού συνόλου και οριστικοποιείται η αυτάρκεια καί η ανεξαρτησία τής κοινότητας.
Ή κηπούπολη δεν προτείνονταν για μία τάξη, αλλά είχε μία αστική ταξική δομή, όπου οι κάτοικοι πλήρωναν ένοίκιο για τη γή τους, ενώ υπήρχε έλεγχος τής τιμής της.
Στο βιβλίο του «Garden cities of tomorrow» εξηγεί τό αναπτυξιακό μοντέλο μιάς κηπούπολης.
Σχήμα κυκλικό, με έξι ίσους τομείς. Στο κέντρο υπήρχε το πάρκο. Γύρω απ΄αυτό διατάσσονταν δημόσια κτίρια, δημαρχείο, θέατρα, μουσεία, βιβλιοθήκες, αίθουσες διαλέξεων, πινακοθήκες, νοσοκομεία, πανεπιστήμια, γήπεδα, χώροι παιχνιδιών, σπόρ κ.λ.π. Τό κεντρικό πάρκο περιλάμβανε μιά γυάλινη γαλαρία, όπου υπήρχε χειμωνιάτικος κήπος. Έπικρατεί μεγάλη αρχιτεκτονική ποικιλία σπιτιών.
Μιά μεγάλη λεωφόρος χωρίζει τήν πόλη σε δύο τμήματα, όπου χωροθετούνται τα δημόσια σχολεία καί οι εκκλησίες. Στήν εξωτερική πλευρά τοποθετούνται βιομηχανίες, εργοστάσια, αποθήκες και αγορές. Τα απορρίμματα χρησιμοποιούνται στούς αγροτικούς τομείς.
Ο Howard συνέλαβε τό σχήμα τής πόλης τού μέλλοντος που θα μπορούσε να συνενώσει τά αστικά και αγροτικά στοιχεία σ΄ένα περιφερειακό, πολυκεντρικό συγκρότημα.
Οι πρώτες κηπουπόλεις σύμφωνα με τη θεωρία τού Howard είναι το Letchworth και το Welwyn, πού σχεδιάστηκαν από τούς αρχιτέκτονες Unwin καί Parker το 1904, και υπήρξαν πρότυπα για τή δημιουργία πολλών πόλεων σ΄ολόκληρο τόν κόσμο.
Τέτοιου είδους κηπουπόλεις έγιναν εκτός από την Βρεττανία, στήν Όλλανδία, στήν Ίταλία, στη Σοβιετική Ένωση (η κηπούπολη Sogol, όπου βρήκε τη σωστή έκφρασή της σε σοσιαλιστική βάση και όχι με κερδοσκοπικά κριτήρια) καί αλλού, εισάγοντας νέους τρόπους αστικής ανάπτυξης.
Ή ιδέα τής κηπούπολης σταδιακά άρχισε να φθίνει, εφ΄όσον εφαρμόστηκε μόνο ως πρός τα μορφολογικά της στοιχεία και απέβαλε τόν ιδεολογικό της χαρακτήρα. Έφαρμόστηκε δηλαδή το σχέδιο, χωρίς τήν υιοθέτηση τής ιδεολογίας πού τήν παράγει.
Οι μιμητές της ενδιαφέρθηκαν για τις πράσινες ζώνες, παρά τήν εσωτερική δομή, που είχε σάν στόχο την δίκαιη κοινωνική οργάνωση τών ανθρώπων μέσα στίς πόλεις.
Άργότερα έκανε την εμφάνισή της η προαστιακή κοινωνία που επικράτησε σάν τρόπος οργάνωσης των εύπορων ομάδων.
Είναι μία ταξική κοινωνία με διαχωρισμένη κοινωνική ιεράρχηση που υφίσταται μέχρι σήμερα. Στα προάστια, ο ταξικός διαχωρισμός είναι ευδιάκριτος καί προέχει η κοινωνική προβολή. Είναι αστικές περιοχές-υπνωτήρια, όπου απομακρύνθηκε ο τόπος εργασίας από τήν κατοικία. Ο Δήμος Φιλοθέης-Ψυχικού αποτελεί μέχρι σήμερα προάστιο αμιγούς κατοικίας.
Το Ψυχικό ως «κηπούπολη», αποτέλεσε κατά την ίδρυσή του, απόφαση μιάς μερίδας τής αστικής τάξης, να δώσει τη δική της εκδοχή, προαστιακής εγκατάστασης, διατηρώντας την ως τόπο κατοικιών αρχιτεκτονικών προδιαγραφών, σε οπτική απομόνωση από τίς προσφυγικές καί λαικές γειτονιές.
Το Ψυχικό ιδρύεται το 1923 μία εποχή όπου το ζήτημα τής προσφυγικής εγκατάστασης από τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922, παραμένει ζήτημα επιβίωσης.
Ό Δήμος Φιλοθέης-Ψυχικού, έχει αναλάβει κοινωνικές δράσεις, όπως συγκέντρωση ανθρωπιστικής βοήθειας, σε περίπτωση έκτακτων αναγκών.
Οι κηπουπόλεις, με τη σημασία τού όρου, έμειναν οράματα ή εφαρμόστηκαν ως πρακτικές από ανθρώπους που πίστεψαν σε μία κοινωνία με ανθρώπινο πρόσωπο.
